აბსტრაქტული ექსპრესიონიზმი, როგორც ცივი ომის ერთ-ერთი იარაღი

მაშინ, როდესაც ევროპაში საბჭოთა კავშირს ძლიერი გავლენა ჰქონდა და მისი მოწოდებები  ხელოვნებაშიც აისახებოდა, კერძოდ სოციალურ რეალიზმში და ითვლებოდა რომ ამერიკა კულტურული უდაბნო იყო,  1950 -იან 1960 -იან წლებში, ამ აზრის გასაქარწყლებლად, ამერიკული კულტურისა და ხელოვნების  პროპაგანდის მიზნით,  ამერიკის სადაზვერვო ორგანზიაცია CIA ჩაერთო, რომელმაც იმ პერიოდში ამერიკაში წარმოქმნილ თანამედროვე ხელოვნების ახალ მიმდინარეობას, აბსტრაქტულ ექსპრესიონიზმს მხარი დაუჭირა და გამოიყენა ის საბჭოთა კავშირთან ცივი ომის იარაღად.  CIA ამ პროპაგანდაში ფარულად მოქმედებდა, მისი სადავეები საკმაოდ ფართო იყო და მის ფარულ ორგანზიაციებში იმ პერიოდის მრავალი ინტელექტუალი (პოეტები, მხატვრები, მუსიკოსები და სხვა არტისტები) ხალხი იყო გაერთიანებული.

CIA -ს ჩართულობა ამერიკული აბსტრაქტული ექსპრესიონიზმის პოპულარიზებაში, ერთ დიდ მიზანს ემსახურებოდა - ეჩვენებინათ საბჭოთა კავშირისთვის და მსოფლიოსთვის, რომ ეს ახალი მიმდინარეობა იყო  ინტელექტუალური თავისუფლებისა და  შემოქმედებითობის სიმბოლო, რომელმაც ამერიკაში აიდგა ფეხი და ამერიკის კულტურულ სიძლიერეზე მიანიშნებდა.  აბსტრაქტული ექსპრესიონიზმის ძირითადი მახასიათებლების გაცნობა გვაძლევს იმის საბაბს, რომ  შევაფასოთ ეს მიმდინარეობა, როგორც ინტელექტუალური ბრძოლა კონფორმიზმის წინააღმდეგ.

აბსტრაქტული ექსპრესიონიზმი გახდა პირველი ამერიკული მიმდინარეობა, რომელმაც გავლენა მოახდინა ევროპულ ხელოვნებაზე და ხელოვნების ცენტრად გახადა ნიუ-იორკი, რომელიც აქამდე პარიზი იყო.

თავად აბსტრაქტული ექსპრესიონიზმის განვითარებაზე გავლენა იქონია სოციალურმა რეალიზმმა, კუბიზმმა და სურეალიზმმა. აბსტრაქტული ექსპრესიონისტების იდეოლოგიაზე აგრეთვე მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა პიონერი აბსტრაქციონისტის ვასილ კანდინსკის ედეებმა.

აბსტრაქტული ექსპრესიონისტების წარმომადგენლებისთვის, როგორებიც არან, პოლოკი, დე კუნინგი, ნიუმანი, როტკო და სხვა მნიშვნელოვანი და ამომავალი წერტილი იყო თავიანთი ახალი ტექნიკებითა და მდგომებით გამოეხატათ ემოციები, არაცნობიერი ვნებები და მეამბოხე სული. აბსტრაქციონისტი არტისტები ამას ახერხებდნენ განსხვავებული და აქამდე გამოუყენებელი ტექნიკების საშუალებით, კერძოდ იყენებდნენ დიდ პანოებს, ფუნჯის სწრაფ, სქელ და უხეშ მონასმებს, რაშიც ვლინდებოდა მათი ემოციების ინტენსიური გამოხატვა და მნახველის მხრიდან მძაფრად აღიქმებოდა, რაც პრინციპში მათი მიზანიც იყო.

აბსტრაქტული ექსპრესიონიზმის განვითარება შეგვიძლია გავყოთ ორ პერიოდად ადრეულ (1940-იანი) და გვიან (1950-იანი წლები) პერიოდად. გვიან პერიოდში აუცილებელია გამოვყოთ ორი მიდგომა:   "Action" მხატვრობა - რომელიც  მოიაზრებდა პოლოკის, კლაინის, დე კუნინგის და სხვ, არტისტების ნამშევრებს. ისინი იყენებდნენ სხვადასხვა იარაღს პანოზე საღებავის წასასმელად, მიშხეფების/დწვეთების ტექნიკებს, უხეშ და სქელ მონასმებს, რათა გამოეხატათ საკუთარი ინდივიდუალური მიდგომა. მათ ნამშევრებში იგრძნობა სპონტანური მოქმედება, პიროვნული მახასიათებლები. კრიტიკოსის ჰაროლდ როზემბერგის თანახმად, პანო იყო მოქმედების ველი, რაზეც აისახებოდა არტისტისა და მატერიას შორის ბრძოლა,  არტისტის ენერგია და ტემპერამენტი.

 მეორე მიდგომას ეწოდა ფერთა სფერო, რომლის ნათელი წარმომადგენელი არის მარკ როტკო, ნიუმანი, ფრანკენჰალერი. მაგალითისთვის ავიღოთ როტკო,  რომლის ნამუშევრებში ემოციების გამოხატვის საშუალება არის  ფერი, მისი სიღრმის  შეგრძნება ძალიან დიდი პანოებზე. სწორედ მათი მოცულობა და ფერები იძლეოდა  იმ შთაბეჭდილების მოხდენის საშუალებას, რასაც როტკოს ნამუშევრები ტოვებდნენ მნახველზე.

ამერიკული აბსტრაქტული ექსპრესიონიზმის პროპაგანდა შეიძლება ითქვას ერთ-ერთი არაჩვეულებრივი საშუალება იყო იმ პერიოდის საზოგადოება გამოყვენათ მსოფლიო ომების შემდგომი ღრმა დეპრესიისგან და ეჩვენებინათ ხალხისთვის, რომ ჯერ კიდევ ბევრი რამის შექმნა არის შესაძლებელი იმ ინტელექტუალური თავისუფლების გამოყენებით, რომელთა მაგალითსაც აბსტრაქტული ექსპრესიონისტი არტისტები წარმოადგენდნენ.

Conceptual Art

https://www.youtube.com/watch?v=uNTEcOdnsoU

 I მსოფლიო ომის პერიოდში, ციურიხში, ტრისტან ტზარამ, ახალგაზრდა რუმინელმა პოეტმა  ჩამოაყალიბა ახალი მიმდინარეობა - დადაიზმი. დადაიზმი იყო არა მხოლოდ ხელოვნების ახალი ფორმა, რომელიც იყო პროვოკაციული, ირაციონალური, შეურაწმყოფელი, ასევე იყო პროტესტის გამომხატველი იმ პოლიტიკის, იდეოლოგიისა და პრინციპებისა, რაც იმ პერიოდისთვის იყო დამახასიათებელი. დადაიზმი უარყოფდა იმ ესთეტიურ პრინციპებს, რასაც გულისხმობდა და გამოხატავდა იმ დრომდე არსებული ხელოვნება. დადაიზმი მოიცავდა არა მხოლოდ ხელოვნებას, არამედ პოეზიას, პერფორმანსებს, მუსიკას და ა.შ. როგორც ზოგიერთი დადაისტი ამბობდა - დადა არის ის, რაც შენი ხელით შეგიძლია შექმნა. დადაისტური ხელოვნება ასევე მოიცავდა მრავალგვარ კოლაჟებს, რომელსაც საფუძველი ჩაუყარა ტრისტან ტზარამ.
დადაიზმის პერიოდში გამოყენებულ იქნა "Ready Made" , რომელიც გულისხმობდა უკვე არსებული ნივთის გამოყენებას ხელოვნებაში და გარკვეული ინტელექტუალური შინაარსის მინიჭებას, რომელიც იყო უმეტესწილად რაღათქმაუნდა პროვოკაციული და ალოგიკური. აუცილებელია ავღნიშნოთ Marcel Duchamp - ის გავლენა ა მიმდინარეობაში, რომელიც სწორედ Ready Made -ის საშუალებით ქმნიდა იმ პროვოკაციულ ნამუშევრებს, რომელიც პრაქტიკულად შოკში აგდებდა იმ პერიოდის საზოგადოებას. მისი ერთ-ერთი ცნობილი ნამუშევარია "ფანტანი".
დადაისტური საზოგადოების თავშეყრის ადგილი იყო "Cabaret Voltaire" ციურიხში. მოგვიანებით ტზარამ დადა პარიზის საზოგადოებასაც გაუზიარა.

დადაისტებს შორის შეგვიძლია მოვიხსენიოთ Hugo Ball, გერმანელი პოეტი,  რომელიც მონაწილეობდა კაბარე ვოტერში, დადაისტურ პერფორმანსებში, თუმცა გარკვეული პერიოდის შემდეგ გამოეყო დადაისტებს. აგრეთვე აღსანიშნავია Man Ray, ფოტოგრაფი, რომლის შემოქმედება დღემდე წარმოადგენს არტისტებისთვის და არა მხოლოდ მათთვის, შთაგონების წყაროს.

დადაიზმი, როგორც მიმდინარეობა არ გაგარძელდა დიდხანს, თუმცა შეიძლება ითქვას, რომ მის პრინციპებს დღემდე მრავალი არტისტი იყენებს და ქმნის თავის შემოქმედებას, რაც მას დღემდე აქტუალურს ხდის.
  

      ფუტურიზმი

     კიდევ ერთი საინტერესო მიმდინარეობა, რომელიც I და II მსოფლიო ომის პერიოდში განვითარდება არის ფუტურიზმი რომელიც პირდაპირ კავშირშია მომავლის ხედვასთან. ამ პერიოდისთვის დამახასიათებელი ტექნოლოგიების განვითარება, მექანიზაციის პროცესი, სწრაფვა მომავლისკენ, დროის ფაქტორის გათვალისწინება, ყველაფერი ეს გავლენას ახდენდა იმ დროინდელ არქიტექტურაზე, ხელოვნებაზე, მუსიკაზე, პოეზიაზე, პროზაზე თუ მხატვრობაზე.  ფუტურიზმის განვითარება იტალიაში დაიწყო,  პოეტის მარინეტის  მანიფესტაციებით, მისი ფუტურისტული იდეეები ატაცებულ იქნა მხატვრობის სფეროში ჯაკომო ბალასა და ბოჩიონის მიერ. 

      ფუტურისტული მხატვრობის ნამუშევრებში აქტუალურია მოქმედების სისწარფის დაფიქსირება, მომავლისკენ, გარკვეული მიზნისკენ სწრაფვის მოტივი, ენერგიული და მოწოდებითი ხასიათი აქვს. აგრეთვე არ შეიძლება არ ავღნიშნოთ, რომ ფუტურისტული ხელოვნება რევოლუციურია და ეს იდეა ვლინდება ამ მიმდინარეობის ყველა გამოხატულებაში. თავისთავად ფორმა და ფერიც, ისე გამოიყენება რომ ფუტურიზმის ძირითადი იდეები მაქსიმალურად იყოს გამოხატული და აღქმული მნახველის მიერ. 

  ფუტურიზმი ავანგარდული ხელოვნების ნაწილი არის. ფუტურიზმი იტალიაში ფინანსდებოდა თავად სახელმწიფოს მიერ, რომელსაც იმ პერიოდისთვის მართავდა ფაშიზმი და მუსოლინი. 

    ფუტურიზმი, როგორც მიმდინარეობა უარყოფდა წარსულს და მიილტვოდა მომავლისკენ. ეს იდეა  კი ფაქტობრივად იმ პერიოდისათვის ყველაზე აქტუალური იყო, რადგან აშკარა იყო წინსვლა სამყაროს მექანიზაციისაკენ, რადგან ყოველფეხის ნაბიჯზე ადგილი ქონდა ტექნოლოგიურ რევოლუციებს. XX საუკუნის პირველი ნახევრისთვის ამ ცვლილებებმა ადამიანის შეხედულებებსა, პრიორიტეტებსა და ღირებულებებზეც იქონია გავლენა. ამიტომ ფუტურისტულმა იდეეებმა მოიცვა ხელოვნების ყველა დარგი და გახდა აქტუალური იმ პერიოდის სამყაროსთვის.

       შთაბეჭდილებები ჯეიმს ქემერონის კინოს, ავატარის თაობაზე ამაღელვებელია ჩემთვის. კინოში ნაჩვენებია თუ როგორი განსხვავებული ღირებულებები ჩამოუყალიბდათ დედამიწის ბინადრებს პანდორას ბინადრებისგან გასხვავებით, რაც მატერიალურ მხარეზე არის დაფუძნებული. უგულებელყოფილია ბუნება და ადამიანის შინაგანი სამყარო, ემოციები და შეგრძნებები, რაც კიდევ უფრო ძლიერ კავშირშია საყაროსთან, ბუნების ძალასთან, რომლის მოსმენაც გგვრის შინაგან ჰარმონიას. ადამიანს დავიწყებული აქვს საკუთარი შეგრძნებები და რასაც ადრე თავად აკეთებს ეხლა უკვე მის ნაცვლად მექანიკური საშუალებები ახორციელებენ, ფაქტობრივად შეიძლება ითქვას, რომ ეს იმის სიმბოლიზაცია არის, რომ ადამიანი ზედაპირული გახდა და თავადაც არ იცის, რომ ყველა ის რესურსი,  რასაც გარეთ ეძებს, თავად მასშია, რომ ამ რესურსის სიყვარულის, ყურადღებისა და ა.შ.,  რეალიზებისას უფრო ძლიერი ხდება და უფრო მეტად ამყარებს კავშირს ბუნების ძალასთან და იკვებება თავად ამ ძალითაც. ის ერთიანობა, რაც პანდორას ბინადრებს ერთმანეთთან და საერთოდ სამყაროსთან, აძლიერებს თითოეულ მათგანს და მეტად მყარ ენერგეტიკულ ჯაჭვს ქმნის, რაც მათ მრავალი სირთულის გადალახვაში ეხმარებათ. კინოში არაერთი აქცენტია გაკეთებული ეფექტური ურთიერთობისთვის, კერძოდ შეგრძნების დონეზე იმ ენერგეტიკული და ემოციური კავშირის დამყარება პარტნიორებს შორის, რაც ერთმანეთის უკეთ გაგებაში ეხმარებათ და ერთი მიზნისკენ მიყავთ პარტნიორები (თმის დაბოლოებების გამოყენება იკრანის არჩევისას და ა.შ.). ეს ფაქტორები ხომ საერთოდ უგულებელყოფილი აქვთ ადამიანებს, რომელთაც პანდორას დაპყრობა სურთ და არც კი ესმით  თუ რას ანადგურებენ მათი მიზნის მიღწევის პროცესში.
     იმ ძირითად და საწყის ფაქტორებზე აქცენტის გამახვილებით, რაც პანდორას ბინადრებს ახასიათებს, რეჟისორი თითქოს აცოცხლებს იმ შეგრძნებებისა და ემოციების მნიშვნელობას, რაც ადამიანმა მიივიწყა და გვანიშნებს, ამ ყველაფრის გარეშე რა პერსპექტივა აქვს ადამიანთა რასას გადარჩენის მხრივ. თავად როგორც პლანეტის პანდორას და მისი ბინადრების არსებობა ვფიქრობ სწორედ ის ჩანასახია შეგრძნებებისა და ბუნების ძალის, რომელიც ადამიანში ყველაფრის მიუხედავად არსებობს და სიუჟეტის მსვლელობიდან გამომდინარე თავად ადამიანის გადაწყვეტილებაა რა არჩევანს გააკეთებს - გაანადგურებს საკუთარ თავს თუ გააცოცხლებს იმას, რაც ბუნებამ გვარგუნა.

მხატვრობაში ერთ-ერთი ყველაზე გავლენიანი მიმდინარეობა კუბიზმი არის, რომელიც პარიზში განვითარდა I მსოფლიო ომამდე, რომლის სულის ჩამდგმელიც პაბლო პიკასო  და ჟორჟ ბრაკი იყვნენ. კუბიზმის მთავარი იდეა გულისხმობს გარემომცველი სამყაროს წარმოჩენას 3 ძირითადი ფიგურის  (წრე, კვადრატი, ცილინდრი) გათამაშებით, რადგან ყველანაირ არსებას თუ ნივთს გარკვეული ფორმა აქვს და მათი გამოსახვა შესაძლებელია ამ ფიგურების გამოყენებით. ამასთან საინტერესოა, რომ კუბიზმი გამოხატავს ობიექტს არა მხოლოდ ერთი კონკრეტული რაკურსით, არამედ ასახავს ნივთს სხვადასხვა რაკურსით დანახულის კომბინაციით. ამიტომ კუბისტური ნამუშევარი ფაქტობრივად გვიჩვენებს ობიექტს სხვადასხვა კუთხით ერთდროულად სწორედ მისი დატეხვის და გეომეტრიული ფიგურების გამოყენებით, რაც შეიძლება ითქვას, რომ უფრო მეტ ინფორმაციას გვაძლევს ობიექტისა და მისი შინაარსის აღსაქმელად, ისე რომ ნახატს შენარჩუნებული აქვს სიმყარე და სიღრმე.
    კუბიზმი თავის მხრივ შემდგომში მრავალი მხატვრისთვის ინსპირაციის წყარო იყო, ისევ განეგრძოთ კვლევა-ძიება და ფორმათა გამოსახვაზე ემუშავათ.

       თანამედროვე ხელოვნებასა და ძველი პერიოდის ხელოვნებას შორის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი განსხვავება გულისხმობს, რომ ხელოვნება არ უნდა ასახავდეს მხოლოდ სრულყოფილს ან ლამაზ მოვლენას თუ ფიგურას. ხელოვნების ფოკუსი შეჩერდა ასევე იმ ნეგატიურ თუ არასასიამოვნო ფაქტებსა და სიტუაციებზე, რომელთანაც საზოგადოებას ჰქონდა შეხება. ამიტომ თანამედრო ხელოვნება დაკავდა მკვეთრად და მძაფრად გამოეხატა ეს ყველაფერი, ამასთან შეენარჩუნებინა სტრუქტურა და გამოხატვის მეთოდები ყოფილიყო მარტივი. ამ აქცენტების ჩამოყალიბებას საფუძველი ჩაუყარა აფრიკული ნიღბებისა და ფიგურებისადმი ინტერესის გაჩენამ, სადაც არის მეტი ექსპრესიულობა და მკაფიო სტრუქტურა.
         II მსოფლიო ომის დაწყებამდე საზოგადოება მოიცვა ცვლილებების ახალმა ტალღამ, რაც გამოწვეული იყო არქიტექტურაში მნიშვნელოვანი ძვრებით,  საფუძველი ჩაეყარა სწორედ Art Nouveau-ს სტილის განვითარებას, რა პერიოდშიც გამოჩნდა რკინის კონსტრუქციების გამოყენება და სრულიად ახალი მიდგომა არქიტექტურის სფეროში, სადაც მნიშვნელოვანი იყო ნაგებობის დანიშნულება და არა გარეგანი იერი. ამ შეხედულებამ გამოიწვია შენობების ფასადების გამარტივებული სტილის შექმნა და ის ძველი ორნამენტები ნაგებობებს უფრო და უფრო შეუმცირდა.
        როგორც ავღნიშნეთ Art Nouveau მოიცავდა არა მხოლოდ არქიტექტურის სფეროში ცვლილებებს და ახალ ხედვებს, არამედ მხატვრობასა და მუსიკის სფეროშიც. ამიტომ მხატვრობაშიც არტისტის მუზად იქცა ისეთი ემოციებისა თუ ადამიანებისა და მოვლენების გამოსახვა, რომლებიცერთი შეხედვით ნეგატიურ არაესთეტიურ იერს ტოვებდნენ თუმცა დანახვისთანავე იწვევს მძაფრ შეგრძნებებს. ერთ-ერთ მაგალითად შეგვიძია გავიხსენოთ XIX საუკუნის მიწურულს შექმნილი ედუარდ მუნკის ნახატი "კივილი" და სხვა არტისტების ნამუშევრები.
      ყოველივე ზემოხსენებულიდან გამომდინარე, ფაქტია, რომ  Art Nouveau  ანუ თანამედროვე  ხელოვნება,  კიდევ უფრო მეტ გამოწვევას და რეალობის ახალ ხედვას ჩაუყარა საფუძველი. ეს კი ალბათ სწორედ იმ ცვლილებებით იყო გამოწვეული, რაც საზოგადოებასა და მსოფლიოში მიმდინარეობდა ეკონომიკისა და ინდუსტრიის სფეროში XIX  -ს დასასრულსა XX  საუკუნის დასაწყისში.